Editing Openai/6923f6d0-6398-800f-88a6-895979bdbe94 (section)

=== بله. ===
کاملاً بله — و این نکته در تاریخ اندیشه اروپا به‌روشنی ثبت است.

دلیل:

===== و وقتی نهاد دینی از مسیر اصلی دین جدا شود، سه چیز رخ می‌دهد: =====
# قدرت جای خدا را می‌گیرد. یعنی تصمیم‌های کلیسا تبدیل به فرمان الهی می‌شود.
# مذهب بر دین چیرگی می‌یابد. مذهب = دستگاه اداری–روحانی دین = تجربه معنوی–فطری ارتباط با خدا کلیسا‌ها «دین» را نابود نکردند؛ بلکه مذهب را بزرگ کردند و دین را کوچک.
# افراد باهوش، حساس، یا عدالت‌جو — مثل اسپینوزا — به‌جای اینکه با خدا دشمن شوند، با «تصویر کلیسایی از خدا» دشمن شدند. اما از بیرون، همین واکنش به‌عنوان “دشمنی با دین” دیده شد.